Te koop: de ideale werknemer!

De constante zoektocht naar verbetering van jongeren

De ideale student scoort hoger dan een acht op alle tentamens, heeft een bijbaan, loopt stage bij een toonaangevend bedrijf, doet een honoursprogramma, is naar het buitenland geweest, laat door vrijwilligerswerk zien maatschappelijk betrokken te zijn en heeft het liefst ook nog een leuk sociaal leven, natuurlijk allemaal vastgelegd in mooie foto’s op Instagram. Het lijkt wel of de jongeren van tegenwoordig zich vormgeven als een zo volmaakt mogelijk product. Waar komt deze drang tot zelfverbetering vandaan?

Tekst: Roos Metselaar

Beeld: Rowan Meereboer

Studenten lijken tegenwoordig constant te zoeken naar een nieuwe manier om zich te ontwikkelen en zich zo te onderscheiden van hun medestudenten. Het gevoel dat je niet genoeg doet, is voor velen herkenbaar. Socioloog Zygmunt Bauman noemde dit gevoel van noodzaak om jezelf te verbeteren, dat bij generaties X, Y en Z duidelijk terug te zien is, ‘vloeibare moderniteit’. Volgens Bauman zien jongeren in Westerse samenlevingen hun leven steeds meer als een kunstwerk dat ze zelf kunnen vormgeven. De verzuilde samenleving, waarin je toekomst als het ware vaststond, heeft plaatsgemaakt voor een maatschappij waarin de heersende ideologie is dat je toekomst afhangt van je eigen prestaties. Deze nieuwe ideologie heeft geleid tot het idee dat je je leven en identiteit naar eigen wensen en keuzes kan vormgeven. Het lijkt alsof alles mogelijk is en het ideale leven in je eigen handen ligt. Het zo perfect mogelijk vormgeven van je eigen leven is vanaf het ontstaan van deze prestatiemaatschappij ook het doel van het leven geworden, met als belofte: ultiem geluk.

Dit vormgeven vindt volgens Bauman voornamelijk plaats door middel van consumptie: de hipste nieuwe trui om te laten zien dat je met de mode meegaat en een glazen waterfles om te benadrukken dat je geeft om het milieu, maar ook een backpack-reis door Azië om te laten zien dat je je bewust bent van de wereld om je heen. Die consumptie gaat in een razend tempo. De trui raakt uit de mode, glazen waterflessen blijken toch niet de juiste oplossing en een backpack-reis door Azië is plotseling niet meer cool vanwege de CO2-uitstoot. Al deze consumpties moeten dan weer aangepast worden, wat betekent dat je weer nieuwe dingen moet kopen. De vloeibare moderniteit stimuleert zo steeds nieuwe consumptie en ondersteunt daarmee het kapitalistische systeem, waarbij winst maken het ultieme doel is. Maar wat als Bauman de invloed van marktwerking op ons leven heeft onderschat? Wat als jongeren zichzelf helemaal niet zien als kunstwerk, maar als product? Waar het maken van een kunstwerk een individueel project is, wordt de waarde van een product altijd bepaald in vergelijking met andere producten.

Het meest aantrekkelijke product op de arbeidsmarkt

We zouden kunnen spreken van commodificatie van ‘het zelf’. Commodificatie, het proces waarbij iets dat eerder niet te koop was veranderd wordt in een koopwaar, is in allerlei aspecten van de samenleving terug te zien. Zo kunnen we tegenwoordig zelfs op zoek gaan naar ware liefde door een betaald account aan te maken op datingsites. Ook de mens zelf lijkt nu een product te zijn geworden. Alleen de term ‘arbeidsmarkt’ geeft eigenlijk al een kijkje in deze commodificatie van ‘het zelf’: er is een markt waarop werknemers gekocht worden door werkgevers. Die werkgevers hebben een bepaald budget en zoeken voor dat budget een werknemer met een zo laag mogelijke prijs en zo hoog mogelijke arbeidskracht. Zoals op elke markt kunnen ook hier de economische wetten van vraag en aanbod toegepast worden. Bij veel vraag naar werknemers in een bepaald vakgebied gaat het loon omhoog. Is er een overschot aan mogelijke arbeidskrachten? Dan gaat het loon juist omlaag. Zeker in tijden waarin het moeilijk is om een goede baan te vinden, is het aan werkzoekenden om een zo gunstig mogelijke positie op de arbeidsmarkt te verkrijgen. Het constante doel is om de beste optie voor een bedrijf te worden en dus een geweldige baan te bemachtigen. De studentenjournalistiek van Tijdschrift Cul is bijvoorbeeld één van de vele manieren voor studenten om hun positie te verbeteren.

De strijd om de ideale werknemer te worden beïnvloedt natuurlijk de hele beroepsbevolking, maar in het bijzonder jongeren. Zij zijn met dit streven naar zelfverbetering opgegroeid. Al vanaf de kinderjaren lijkt het voorbereiden op de arbeidsmarkt het doel. Zo kregen de huidige dertigers in hun jeugd al te maken met de groeiende ambitie om een vwo-advies te bereiken. Voor de huidige twintigers en tieners zijn ook het tweetalig onderwijs en bijlessen op school de gewoonste zaak van de wereld. Hoewel deze voorbeelden in veel gevallen vanuit de ouders komen, zorgen ze er wel voor dat het voorbereiden op de arbeidsmarkt op steeds jongere leeftijd aan bod komt. Het vormgeven van jezelf lijkt hierdoor vanzelfsprekend.

Beter zijn dan de concurrent

Naast het feit dat jongeren consumptie gebruiken om zichzelf zo goed mogelijk vorm te geven, lijkt het er dus op dat jongeren ook zelf een product zijn geworden. Ze zetten alle mogelijke middelen in om zichzelf zo goed mogelijk te kunnen verkopen op de arbeidsmarkt. Zo zijn er nu zelfs cursussen in ‘personal branding’, waarin je leert jezelf als merk te presenteren aan mogelijke werkgevers. Op de website carrieretijger.nl wordt personal branding vergeleken met de verkoop van een pak koffie van Douwe Egberts, waarbij de consument direct denkt aan een gevoel van gezelligheid. Volgens de makers van de website kan je van jezelf ook zo’n merk maken om je zo te onderscheiden van anderen.

Het overtreffen van je concurrenten speelt een enorm grote rol in het creëren van jezelf als product, zoals bijvoorbeeld terug te zien is in de steeds hogere eisen voor een CV. Er is altijd lust naar meer. Als alle studenten vrijwilligerswerk doen, is dat niet meer uitzonderlijk en moeten er dus nieuwe onderscheidende factoren gecreëerd worden, zoals een stage bij een prestigieus bedrijf in het buitenland. Zo zorg je dat jouw waarde als product hoger is dan die van je concurrenten en dat jij dus het aantrekkelijkste product bent op de arbeidsmarkt. En denk maar niet dat het klaar is als je eenmaal die perfecte baan gevonden hebt, want al snel begint er een nieuwe gedachte op te komen: wat kan ik allemaal met de toegevoegde waarde die door deze baan op mijn CV terecht is gekomen? Is het misschien mogelijk om een nóg perfectere baan te vinden? Elke baan voegt weer waarde toe, waarmee je weer op zoek kan naar een betere baan. Zo ben je je hele leven op zoek naar verdere ontwikkeling. De vergelijking met het constante proces van consumptie dat Bauman omschrijft is overduidelijk. Een product of baan is steeds opnieuw niet meer goed genoeg, waardoor er een beter alternatief gevonden moet worden.