Nederland in de schappen

Rusland als toekomstig migratieland?

‘Oost West, thuis best’. Het is een uitspraak die bijna elke Nederlander kent. In het buitenland wordt de uitspraak gebruikt om een vergelijking te maken met het thuisfront, en het duidt erop dat het thuis het best is. In de meeste gevallen ten minste, want wanneer dat niet het geval is migreren we met alle liefde. In Moskou spreek ik Siem Slond, die sinds 1992 in Rusland woont. Hij is er inmiddels gepensioneerd en heeft nog geen intenties om permanent terug te gaan naar Nederland.

Tekst: Pascal de Haas

Beeld: Mark Schaap

Toch is de uitspraak ook op een andere manier te benaderen. Vaak wordt het Westen tegenover het Oosten gezet, en zo kan dat ook geïnterpreteerd worden in dit gezegde. Of we nou in het Oosten of in het Westen van de wereld wonen, we beschouwen ons thuis het beste. Vanuit Nederland wordt er vaak naar andere Westerse landen verhuisd, maar naar het Oosten lijkt niet vaak te gebeuren. Toch gebeurt het wel, al is het in mindere mate. Als reden voor de migratie van Siem, zegt hij; ‘Ik moet wel eerlijk toegeven dat een deel van mijn roots hier liggen. Mijn moeder is een Russin. Zij is als krijgsgevangene in de Tweede Wereldoorlog naar Duitsland afgevoerd en heeft daar mijn vader leren kennen. Gelukkig werden we bevrijd door de Geallieerden, en vertrokken mijn ouders naar Nederland. Vervolgens ben ik daar in 1946 geboren’. Inmiddels is hij getrouwd met een Russische vrouw. Hij geeft aan dat hij zich meer Russisch voelt dan Nederlands, door zijn moeders familie en zijn huwelijk. ‘Mijn DNA zegt dat ook. Ik ben voor 49% Russisch en voor 20% Nederlands’.

Siem vertelt dat hij op meerdere plekken in de wereld heeft gewoond en gewerkt. Naast Rusland en Nederland, heeft hij ook ooit Curaçao, Turkije, Saudi-Arabië, de Emiraten en Nigeria zijn thuis mogen noemen. Hij heeft als stuurman gewerkt, en is daar ook tot opgeleid. Daarvandaan kwam hij in de logistiek terecht, en werd hij de hele wereld over gestuurd. ‘In 1961 kwam ik voor het eerst in Rusland, samen met mijn moeder en broer. Op dat moment werd Joeri Gagarin als eerste mens de ruimte ingeschoten. Hij kwam niet ver. Maar hij was er wel.’ Siem is vóór 1992 in Rusland, de toenmalige Sovjet-Unie, geweest voor familiebezoeken. Dit was wel lastig, omdat er streng gecontroleerd werd op visa en paspoorten, vooral na het Stalin-tijdperk werd hier streng op gecontroleerd. Gelukkig voor meneer Slond, geldt er in Rusland een matrilineair systeem in familiestructuren. Dat houdt in dat de moeder voor het overdragen van de achternaam zorgt. Op die manier kwam hij snel aan een Russisch paspoort naast zijn Nederlandse paspoort. ‘Na mijn zestiende heb ik hem wel snel ingeleverd, vooral omdat de dienstplicht hier niet aantrekkelijk was’.

Europa of Azië?

‘Enige roots met dit land heb ik dus wel. En dat maakt het in sommige opzichten wel makkelijker. Ik heb bijvoorbeeld een stuk minder moeite met sommige zaken in Rusland, dan mensen die 100% Nederlands zijn.’ Siem is kritisch op het feit dat er vanuit het Westen vaak zoveel kritiek is op ‘de Russische cultuur’. Hij geeft aan dat mensen het concept van cultuur serieuzer moeten nemen, voordat mensen gaan oordelen. ‘Het is natuurlijk belangrijk om te begrijpen dat cultuur een enorm groot iets is, en iets wat over eeuwen is opgebouwd. De manier waarop er nu in Rusland geleefd wordt, heeft te maken met de geschiedenis’. In het tijdperk van Stalin werd een groot gedeelte van de geschiedenis en cultuur van voor het communisme om zeep geholpen. Ook het menselijk gedrag is veranderd onder invloed van het communisme. Het Russische gedrag wat in de negentiende eeuw te zien was, is niet veel meer terug te vinden in Rusland door de overheersing van het communisme. Het communisme heeft geleid tot bijvoorbeeld passiever gedrag, op de werkvloer bijvoorbeeld. ‘Cultuur is een moeilijk iets in Rusland. Hebben we het over de cultuur van voor de communistische revolutie? Of over de cultuur van heden? Want tussen deze periode mist er een groot gedeelte van cultuur qua kunst en literatuur, maar ook van cultureel gedrag.’

Daarentegen zijn volgens Siem Russische emoties nooit verdwenen. ‘Aan de ene kant zijn emoties gesloten en verborgen, zoals dat in Azië gebeurt. Aan de andere kant worden emoties vol passie getoond op uitzonderlijke momenten, zoals dat in Zuid-Europa gebeurt’. Tijdens het interview wordt dit aangekaart als een belangrijk contrast met Nederland. Hij ziet dat emoties daar altijd gecontroleerd en context-gebonden zijn. Tijdens begrafenissen in Nederland zijn de emoties heel beperkt, ze worden bijna niet getoond. Siem geeft aan dat dat in Rusland wel anders is, de emoties staan duidelijk centraal tijdens de ceremonies. Er zit hier geen controle op. ‘Hoe de overledenen geëerd worden tijdens een ceremonie, is niet te vergelijken met hoe dat in het Westen wordt gedaan. Dat lijkt veel meer op het Oosten.’

Rusland lijkt niet alleen op het Oosten, ook Europese cultuur is te zien in de culturele mix. ‘We hadden in Nederland ooit een aanwezigheidspremie op de werkvloer. Nou dat lijken ze hier nu pas te hebben. Er wordt gedaan alsof er hard gewerkt wordt, maar er gebeurt simpelweg weinig. De werkinstelling van Russen is niet te vergelijken met hoe Nederlanders nu werken.’ In het openbaar is het te merken dat er banen zijn die weinig nut hebben voor de samenleving, en er puur zijn voor de mensen om wat te verdienen. Mensen vegen de wegen die er hartstikke schoon uitzien, en mensen staan naast bewakings poortjes zonder te reageren als ze piepen. Er zijn banen gecreëerd om mensen aan het werk te houden. ‘Dat komt voort uit de communistische periode: banen werden gecreëerd om de werkloosheid laag te houden. Dat is een niet-Westerse mentaliteit die er nog steeds in zit’.

Rusland lijkt een mix van Oosterse en Westerse cultuur. Siem geeft daarentegen aan dat Russen nauwelijks Europeanen zijn. ‘Je moet ze niet vergelijken met de Westerse Europeanen. Ze hebben dezelfde kleur als wij, ze zijn redelijk ontwikkeld, maar daar houden de meeste overeenkomsten wel mee op. Rusland is niet Europa, maar Azië, en dat geldt ook voor de mensen.’

Boodschappen, transport en familie

Siem bezoekt zeker nog regelmatig Nederland. ‘Mijn kinderen wonen daar, en inmiddels heb ik kleinkinderen. Die wil ik natuurlijk zo vaak mogelijk zien’. Verder mist hij niet veel uit Nederland, en zodoende heeft hij zeker niet de behoefte om voorgoed terug te gaan naar het Hollandse platteland. ‘We hebben hier alles. Je loopt een supermarkt in en je vindt veel goederen die je ook bij de Albert Heijn koopt.’ En dat klopt. Stroopwafels, producten van Calvé en veel Hollandse groenten liggen in de schappen van de Moskouse supermarkt. ‘Een van de weinige dingen die hier toch niet te vinden is, is de échte pindakaas. Ze hebben hier alleen de Amerikaanse variant. Dat is die romige, zonder nootjes. Ik heb zelfs een keer drop zien liggen. Bovendien verbouwen we de groenten die niet te vinden zijn in de supermarkt, in onze eigen tuin.’

Niet alleen de Nederlandse invloed op het supermarktaanbod is een voorbeeld van de West-Europese cultuur in het gemixte land. ‘Voordat je naar Rusland ging, heb je vast al gehoord over de metrostations? Die zijn schitterend. Vooral hier in Moskou, maar misschien zijn ze nog wel beter in Sint-Petersburg. Die systemen werken zo ontzettend goed. Ze verbinden echt de hele stad, en om de twee minuten vertrekt er een nieuwe metro. Dat is bijna niet te vergelijken met het metronetwerk in Amsterdam hoor!’. De Russische openbaar vervoer netwerken zijn gebaseerd op de toen al bestaande systemen in Engeland en andere West Europese steden. Siem is lovend over hoe goed het openbaar vervoer is geregeld in de Russische grote steden. Hij ziet dit juist als een contrast met de meeste Aziatische steden, waar het openbaar vervoer enorm chaotisch is. Daarentegen maakt hij ook duidelijk dat zelfs de netwerken in Europa een chaos zijn vergeleken met de Russische netwerken.

Het is niet vreemd dat Rusland een mix is tussen Aziatische en Europese invloed. ‘Het grenst aan China en Finland. De oude provincie die nu Turkmenistan vormt, grenst aan Iran. Rusland is een enorm groot land. Er bestaat niet één ‘echte Rus, al zijn er wel veel overeenkomsten tussen Russen onderling. Maar hetzelfde geldt voor mij. In mijn paspoort staat dat ik in Amsterdam geboren ben, maar mijn DNA zegt heel iets anders. Ben ik wel een echte Nederlander? En hoeveel echte Nederlanders zijn er dan echt?’

Rutte versus Putin

In de Nederlandse media zijn regelmatige negatieve berichten te zien over de Russische samenleving. Volgens Siem zit hier vaak geen enkele kern van waarheid in. Hij is vooral sceptisch over de positie van Rusland in de Nederlandse media omdat mensen vergeten wat cultuur is. ‘Ten eerste vergeten mensen dat cultuur iets is wat over eeuwen is opgebouwd, en ten tweede is de cultuur van Rusland enorm divers’. Siem vindt het kwalijk dat mensen de geschiedenis van Rusland onderschatten, en dat het lijkt alsof mensen vergeten zijn hoe Rusland de afgelopen anderhalve eeuw is veranderd. ‘Mensen hebben in 150 jaar een verandering meegemaakt van een Tsaren tijdperk, naar het communisme, naar het nu groeiende kapitalisme. Dat is een verandering die je niet moet onderschatten en die enorme invloed heeft op ‘de’ Russische cultuur’.

Daarnaast vindt Siem dat Nederlanders vooral meer naar hun zelf mogen kijken, voordat ze over Rusland oordelen. In de antropologische wetenschap is dit ook terug te vinden; om een andere cultuur te bestuderen, moet je eerst je eigen cultuur en vooroordelen goed kennen. Op die manier verdwijnen de onjuiste vooroordelen, en lijken twee culturen veel meer op elkaar te lijken, dan van te voren wordt verwacht. Bovendien is het daarom ingewikkeld om te zeggen dat Rusland een mix is van Oosterse en Westerse cultuur. De twee liggen niet werkelijk gescheiden in twee blokken en zijn veel meer verweven. Rusland is hier een goed voorbeeld van. ‘Je kan zeggen dat het niet goed gaat in Rusland, en dat Putin een verschrikkelijke leider is. Maar gaat het zo goed in Nederland? Heeft Mark Rutte echt alles op orde? We zijn in Nederland gewend aan het zeuren. Terwijl we in Nederland vaak niet echt iets over Rusland weten, behalve datgene wat we in de Europese media horen. Ik vind dat mensen niet zo snel moeten oordelen over dit land. Bovendien wonen er ruim acht keer zoveel mensen in Rusland, als dat er in Nederland wonen en is er een gigantische culturele diversiteit. Het land heeft een enorm sterke leider nodig om die 144 miljoen mensen te leiden. Putin is daar nog niet zo slecht in, als je je beseft dat het Mark Rutte niet eens lukt over 17 miljoen mensen. Kijk eerst even naar je eigen land, voordat je over een ander gaat oordelen.’

Siem reageert heftig tijdens zijn standpunt, en er zit een kern van waarheid in. Het is namelijk niet eerlijk om zonder echte voorkennis te oordelen over een land. Ondanks dat, is het natuurlijk moeilijk om een vergelijking te maken tussen Vladimir Putin en Mark Rutte. Mark Rutte probeert op een democratische wijze het land te besturen, terwijl Putin een autoritaire leider is.

Tijdens het interview wordt er een duidelijke boodschap meegegeven. Niet alleen maakt hij duidelijk dat Rusland een cultureel divers land is met Oosterse en Westerse invloed, maar ook is hij kritisch op de Westerse media die Rusland negatief representeert. We zouden Rusland sneller als een migratieland kunnen beschouwen, als we niet te snel uitgaan van onze, vaak onjuiste, vooroordelen over Rusland. Wellicht staat Rusland over enkele decennia wel naast Frankrijk, Spanje en Duitsland als favoriet vakantie- en migratieland.