Een uurtje met de KGB

Tekst & Beeld: Josia Brüggen

‘You have been delivered to the secret headquarters of the KGB. […] Initial questioning did not give the results and officer Tamm gave the impression that they will find out the truth anyway. They have various tools to conduct the interrogation. He gave sixty minutes of reflection time and left.’

Wie spanning en sensatie zoekt, moet bij de escaperoom in Tallinn zijn. In plaats van kamers waar je het handschrift van een wetenschapper moet ontcijferen of ternauwernood een wraakzuchtige weduwe stopt, kun je in Tallinn ontsnappen aan de Russische geheime dienst. En dat is heus niet makkelijk.

De KGB was ten tijde van de Sovjet-Unie het belangrijkste staatsorgaan om het communisme te beschermen. De dienst was berucht om zijn afluistertechnieken en uitgebreide spionnennetwerk. En wacht eens … Is de KGB niet de geheime staatsdienst die onder Stalinistisch bewind ´de Grote Terreur´ uitvoerde? Jarenlang werd ieder anticommunistisch geluid zwaar bestraft. Politieke dissidenten werden direct geëxecuteerd of naar Siberische werkkampen gestuurd. Het geringste vermoeden dat iemand samenwerkte met Duitsers of Amerikanen was genoeg om iemand te executeren. De zuiveringscampagne van het communisme was het hoogste doel: wie zijn vrienden of familie enthousiast verraadde aan de KGB, toonde louter loyaliteit en trouw. Honderdduizenden Sovjetburgers werden geëxecuteerd of met dwangarbeid in de Goelag bestraft. Naar schatting overleefden zes miljoen mensen het zware werk niet. Waarom willen mensen hier voor de lol aan ontsnappen?

Cwen (20), een medewerker van Exit Room Tallinn probeert de thematiek te verklaren: ‘Wij bieden hier verschillende kamers aan, maar de KGB-kamer is momenteel het meest populair. Dat komt doordat we het Sovjetthema serieus nemen. We hebben geprobeerd de oude sfeer na te bootsen door een authentiek interieur te gebruiken. In deze kamer lijkt het alsof de KGB Estland nooit verlaten heeft en daarom is een bezoek voor alle generaties interessant: jongeren, niet opgegroeid onder Sovjetbewind, kunnen hier ervaren hoe het in die tijd was, terwijl ouderen langskomen vanuit nostalgische gevoelens. Ze herkennen de boeken, het meubilair en ieder klein detail. Wij creëren het gevoel van toen.’

Maar dat is niet de enige reden voor een bezoek. Volgens Cwen maken de mysteries rond de geheime dienst mensen nieuwsgierig. ‘Iedereen wil de geheimen van de KGB ontrafelen. En bovendien kun je de jeugd met zo’n kamer beter uitleggen hoe het er in die tijd aan toe ging dan met een boek.’

De motivatie is begrijpelijk, maar het is verbazingwekkend dat dit thema kán. Nederland was te klein toen in 2016 een Anne Frank escaperoom de deuren opende waar deelnemers moesten ontsnappen uit het Achterhuis. Daar klopten de nazi’s op de deur; de boekenkast kwam pas in beweging met de juiste cijfercode. De Anne Frankstichting liep voorop in de kritiek en noemde het ‘kwetsend en aanmatigend voor hen die de Jodenvervolging aan den lijve ondervonden hebben’. Bovendien ‘wekte de vorm de indruk dat onderduiken een spannend spel is’. Volgens anderen zou het ook educatief gezien tekortschieten, omdat ‘de maker herkenning nastreeft, terwijl het waardevoller is om te ontdekken dat de gruwelen van de Holocaust niet voor te stellen zijn’.

Toegegeven, de Holocaust en de KGB zijn niet hetzelfde, maar het moge duidelijk zijn dat ook de Russische geheime dienst bloed aan zijn handen heeft. Niet alleen onder Stalin creëerde de KGB een angstcultuur. Tot de val van het communisme in 1991 heeft de KGB de Estse bevolking gecontroleerd en onderdrukt. Overal kon je worden afgeluisterd, iedereen kon een spion zijn. De voortdurende repressie en schijnbare willekeurige veroordelingen, creëerden een enorme angstcultuur. Maar terwijl iedere historicus de daden van de KGB veroordeelt, lijken weinig mensen in Estland zich druk te maken om de thematiek.

Cwen herkent die dubieuze reputatie, maar denkt dat het concept desalniettemin kan werken, mits je het doet ‘met respect voor de mensen die daar echt waren. Je moet heel specifiek zijn in je opdrachten, zoals het winnen van een kleine veldslag, of het uitvoeren van een bepaalde tactiek. Zolang je politieke propaganda vermijdt, kan het goed werken.’

Plotseling staat Cwen op. Ze moet zich omkleden. Een groep Amerikaanse toeristen, speciaal gekomen voor de KGB-kamer, lacht ongemakkelijk als Cwen plotseling in volledig legeruniform terugkeert en bloedserieus barse bevelen snauwt. Ze begeleidt de deelnemers naar boven, en laat hen geboeid achter in de kamer. Terwijl de groep driftig puzzelt, vertelt Cwen verder. ‘Die jas was ooit van mijn oudoom, die voor het Duitse leger vocht. Iedereen hier heeft een fascinatie voor oude Sovjetspullen, die nu overal te koop zijn. Eerst waren er maar een paar geïnteresseerden, nu krijgen steeds meer mensen interesse in onze eigen geschiedenis. Een Russische escaperoom schijnt zelfs een werkende guillotine te hebben,’ glundert ze. ‘Harde kritiek is er niet. Er zijn wel veel ouderen die na afloop zeggen: “Ik herkende alles, maar gelukkig is deze tijd voorbij”.’

Is het dan aan de buitenstaander om zijn vraagtekens bij deze thematiek te zetten? Of is het voor de Esten een manier om de eigen geschiedenis te erkennen en te verwerken? De groep Amerikaanse toeristen vermaakt zich intussen prima, buigend over de Russische handboeien en de magie van de Sovjetmysteries.