Tekst: Nikki Verhoeven Beeld: Josia Brüggen & Simone Hanrath
Waar historie en kleurrijke gebouwen de boventoon voeren in Tallinn, bepalen grijze, betonnen communistische flats het straatbeeld in Narva. Links en rechts wordt Russisch gesproken. In het hostel wordt Russisch spreken gewaardeerd; het Engels is roestig. Bij de rivier Narva kunnen we zwaaien naar Rusland aan de overkant. Aan de Russische, evenals als aan Estse kant een imposant fort. Is dit contrast tussen Tallinn en Narva kenmerkend voor Esten en Russen in Estland?
Waar de etnische Esten in Estland vooral behoren tot de middenklasse, behoren etnische Russen vooral tot de armere klassen. Doordat veel Russen de Estse taal niet spreken worden ze niet als Ests staatsburger gezien. Velen hebben een Russisch paspoort, in plaats van een Estse, en een aantal heeft zelfs geen van beiden: zij hebben een ‘grijs paspoort’. Zij hebben ervoor gekozen geen nationaliteit te hebben waardoor ze geen visum nodig hebben om van Estland naar Rusland te gaan en vice versa.
In Estland bestaan daarnaast twee onderwijssystemen: een Russische en een Estse. In het Russische systeem wordt zestig procent van het onderwijs in het Russisch onderwezen en veertig procent in het Ests. Er zijn complete Russisch-Estse steden waar meer dan negentig procent van de bewoners etnisch Russisch is en spreekt en ook in Tallinn zijn er Russische buurten. Hoe is dit zo ontstaan? En, is er naast deze economische segregatie ook een sociale segregatie gaande?
De lange arm van de Sovjet-Unie Narva is een stad in het noordoosten van Estland aan de grens met Rusland en is een van de Russisch-Estse steden in Estland. Meer dan negentig procent van de bewoners is etnisch Russisch en/of spreekt slechts Russisch en geen Ests. Met de Sovjetbouwstijl van grote grijs betonnen flats lijkt het communisme er nooit te zijn verdwenen. Toch was Narva zo’n tachtig jaar geleden nog totaal anders: een kleurrijke en pittoreske Oost-Europese stad, tot 6 maart 1944. Op die dag werd Narva platgebombardeerd door de Sovjet-Unie met als doel de stad te veroveren van de Duitsers. Na het bombardement was er vrijwel niets meer over van Narva. De Sovjet-Unie maakte het daarna tot een industriestad. In een paar jaar tijd werden er grijze flats en enorme fabrieken uit de grond gestampt en kwamen er Russische arbeiders wonen en werken.
Nadat Estland haar onafhankelijkheid herkreeg in 1991 werd er niet naar Narva omgekeken. Niemand leerde de inwoners Estisch spreken en zelf voelden de mensen geen noodzaak om de taal te leren. Immers, iedereen in Narva was Russisch, dus wat had je aan Estisch? Er is in Narva zelfs slechts één Estse school, de andere scholen zijn Russisch. Ondanks dat er een regel is dat er in het Russisch onderwijs zestig procent onderwezen moet worden in het Russisch en veertig procent in het Ests, is die verhouding in Narva zoek. De leraren zijn allemaal Russisch waardoor er veel van het Estisch met Google Translate vertaald wordt naar het Russisch en weer terug naar het Estisch. De Russische taal blijft zo leidend.
De laatste tien jaar probeert de Estse overheid Narva weer bij het land te betrekken en komen er bijvoorbeeld hoge politici op bezoek. Ook wil de overheid stimuleren dat de bewoners Estisch leren. Er zijn plannen om Estisch sprekenden op kosten van de staat een woning te geven in Narva zodat er meer Estisch wordt gesproken op straat. Voor de bewoners van Narva voelt dat onwennig, er is nooit naar hen omgekeken en nu ineens komt de premier op bezoek en moeten ze Estisch leren.
Jong geleerd
Is de segregatie tussen Esten en Russen al vroeg aangeleerd of komt dat pas op latere leeftijd? Hoe gaan Russische en Estse kinderen met elkaar om, is de vraag. In de Russische buurt Mustamäe in Tallinn bevindt zich het Mustamäe Public Youth Centre. Bij de ingang van het jeugdcentrum staan een tiental schoenen. De muren staan vol tekeningen met positieve boodschappen over hoe succes te behalen en, boven het kraantje aan de muur, uit hoeveel procent water het menselijk lichaam bestaat. De kleuren van de Estse vlag zijn aanwezig door de ballonnen die aan het plafond gehangen zijn en een vlaggetje op een kast. Dat is vanwege het honderdjarige bestaan van Estland dat dit jaar groots wordt gevierd. Een groepje kinderen van een jaar of tien speelt voetbal op de Wii.
Een jonge vrouw met donker haar stapt uit een klein kantoor dat zich in het midden van de ruimte bevindt. Ze stelt zich voor als Xenia. Ze werkt nog maar net in het jeugdcentrum maar wil graag vertellen het werk dat zij doet. Ze vertelt dat kinderen hier naartoe komen om hun tijd te spenderen en om met leeftijdsgenoten te kunnen spelen. In het jeugdcentrum worden er dingen voor ze georganiseerd: ze spelen er spelletjes en soms zijn er activiteiten, zoals knutselen of een uitje naar het park.
‘Er komen kinderen van zowel de Russische als de Estse gemeenschap,’ vertelt Xenia. ‘Conflicten tussen deze twee groepen zijn er niet, maar de groepen leven wel langs elkaar heen als in twee parallelle werelden. De kinderen mengen niet, zelfs niet in zo’n kleine ruimte als het jeugdcentrum. En er zijn stereotyperingen van beide groepen,’ vertelt Xenia, ‘zo zijn Esten langzaam en Russen gewelddadig.’ Een aantal Russische kinderen spreekt zowel Estisch als Russisch en bemiddelt tussen de twee groepen. Dit doen ze uit zichzelf. Xenia vertelt over een groepje Russische jongens dat vaak samenspeelt. ‘Ze vinden het erg ongemakkelijk als we ze uitnodigen om met Estse jongens samen te spelen. Ze moeten dan echt even een drempel over.’
Hier ligt de grens
Wat is het dan wat de kinderen tegenhoudt om met elkaar te spelen? Is het de taalbarrière? Estse kinderen die slechts Estisch spreken, communiceren niet makkelijk met Russische kinderen die vooral Russisch spreken. Het spreken van dezelfde taal maakt het gemakkelijker om in een groep te passen. Nog meer bepaalt de school waar je naartoe gaat in welke groep je past. Xenia vertelt: ‘Op een Estse school leer je over de Estse manier van leven en op een Russische school over de Russische manier. Je kunt in het laatste geval gewoon beter opschieten met Russische mensen in de Estse samenleving.’ De segregatie lijkt niet te bestaan tussen Russen en Esten, maar tussen de mensen die Ests onderwijs hebben gehad en degenen die Russisch onderwijs hebben genoten.
Zelf is Xenia van een etnisch Russische afkomst en ze heeft onderwijs gevolgd op een Russische school. Ze spreekt zowel Russisch als Estisch, maar toch is dat niet genoeg om zich thuis te voelen onder de Esten. ‘Russen en Esten kunnen nooit echt mengen. Ik voel me niet Ests, want, ook al zou ik het willen, sommige Estse dingen snap ik niet. Ik heb Estse vrienden en ga naar een universiteit in Estland, maar dat wat voor Esten heel eenvoudig is snap ik niet. Als ik in Rusland ben voel ik me ook geen Rus. Ik identificeer mezelf nu als Russische Est.’
Naar welke school je gaat heeft vooral te maken met je familie. ‘Als je ouders willen dat je in je doen en laten Ests wordt, dan ga je naar een Estse school en wordt je Ests. Er zijn ook Russische ouders die hun kind naar een Estse school sturen zodat ze een betere toekomst hebben. Vroeger was er wel meer sprake van segregatie op de arbeidsmarkt waarbij Russen minder goede banen hadden, maar nu zijn er ook Russen op goede posities,’ vertelt Xenia. Een voorbeeld van een etnische Rus die Ests onderwijs heeft gevolgd voor betere arbeidskansen is Andrei.
Oud gedaan
Andrei ging naar de enige Estse school in Narva. Zijn ouders zijn Russisch. Zijn moeder werkte voor een overheidsinstelling waar haar slechte beheersing van het Estisch een probleem was. Daarom wilde ze voorkomen dat Andrei hetzelfde zou overkomen. Op de vraag wat hij de mooiste stad vindt in Estland antwoordt hij Tartu, daar wonen immers meer Esten en minder Russen. ‘Russen hebben slechtere banen en dat geeft een andere sfeer in een stad,’ vertelt hij. Ondanks zijn Russische roots identificeert hij zichzelf sterk als Est. Als hij Russisch wordt genoemd, verbetert hij dat gelijk: hij is niet Russisch, maar Ests.
Hoe ervaren andere jongeren de segregatie na het volgen van een aantal jaar onderwijs? Een serveerster in een café in Tallinn vertelt dat ze vroeger bang was voor Russen. Op het Estse eiland Saaremaa, waar ze vandaan komt, wonen geen Russen. Pas toen ze naar een Estse school ging waar ook Russen op zaten, verdween haar angst voor Russen. Ze heeft nu veel Russische vrienden op haar Estse school. De Russen op haar school – ze zit op het gymnasium – ‘hebben geen Russisch accent en zijn open minded’. Ze zeggen zich zelfs te schamen voor andere Russen,’ vertelt ze. Echter, in Russische buurten in Tallinn, zoals in Mustamäe, voelt ze zich vrij ongemakkelijk in de buurt van Russen als zij Russisch spreken. Zelf spreekt ze geen Russisch en daardoor voelt het alsof ze door hen wordt uitgelachen.
Dit ongemak komt voort uit het gangbare idee dat je pas een Est bent als je de Estse taal spreekt zonder accent en je gedraagt naar Estse gewoonten. Welk bloed er door je aderen stroomt hindert niet, het gaat erom dat je je gedraagt naar de Estse culturele gewoonten. Er is sprake van cultureel kapitaal. Gedrag, taal en denkbeelden van de hogere, dominante cultuur, de Estse cultuur, zijn onderdeel van dit kapitaal. Als niet-etnische Est word je getolereerd door je dit cultureel kapitaal eigen te maken. Hieruit blijkt het bestaan van een bepaalde hiërarchie. Behoren tot de Estse maatschappij zorgt voor meer kansen. Om tot deze Estse maatschappij te horen zal je je de Estse cultuur tot op zekere hoogte eigen moeten maken. Dit kan door Ests onderwijs te volgen. Duidelijk is dat in Estland de Estse cultuur boven de Russische cultuur staat. Etnische Russen staan zo dus al 1-0 achter vanaf het moment dat ze geboren worden.
Identiteit kwijt
Met de Estse taal en cultuur als norm in Estland staan de culturele Russen altijd 1-0 achter. Voor de Russen is het een keuze tussen het behouden van hun Russische identiteit of betere carrièrekansen. Van allerlei kanten wordt geprobeerd hen Ests te maken, zoals in Narva, waar de overheid Estisch sprekende vrijwilligers naartoe wil sturen. Of hun familie die hen een goede carrière en toekomst tegemoet wenst, zoals Andrei’s familie. De Russen in Estland moeten net wat meer moeite doen om zich thuis te voelen in hun eigen land. Ze worden getolereerd zolang ze zich maar aanpassen aan de Estse cultuur en de taal spreken, maar dan wel zonder Russisch accent. Pas dan kun je zeggen dat je een Rus bent die het heeft gemaakt in Estland. Dan kun je spreken over diversiteit en bestaat er geen kloof. Alhoewel, ben je dan nog wel een Rus? Of ben je een Est van Russische ouders?
Comments